Bir Alevi-Bektaşi ozanı olan Cevri'nin asıl adı Nejat Birdoğan'dır. 1934 Kars doğumludur. Alevilik-Bektaşilik üzerine yaptığı esaslı araştırmaları ile tanındı. Halk eğitimcisi olarak öğretmenlik yaptı. Kültür Bakanlığında çalıştı. Anadolu'nun Gizli Kültürü Alevilik (1990), Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşmesi (1992), Şah İsmail Hatai (1991), Anadolu Aleviliğinde Yol Ayrımı (1995), Samahlar (1982) Türkülerimiz (1987) gibi incelemeleri, Gülizar-ı Haseneyn (1985), Çelebi Cemalettin Efendinin Savunması (1994), İttihat ve Terakkinin Alevilik-Bektaşilik Araştırması (Baha Sait Bey) (1994); Hasan Dede Kasabası ve Hasan Dede (1992) gibi araştırmaları mevcuttur.

Sayın Birdoğan'ın derinlemesine, değerli, ciddi, titiz araştırmalarının yanı sıra Cevri mahlasıyla halk şiiri tarzında yazdığı şiirlerinde de bu tarzın usta bir ozanı olduğu gerçek. Akıcı ve duru bir dili var. Andığımız yapıtlarının bazılarında yer alan şiirlerini sunuyoruz. 3 Mayıs 2001 tarihinde aramızdan ayrıldı.


____________________
Türküler..
Cennet kadar sır, insan kadar zahir.

Bir kültür mozaiğinin; Kars'ın zengin kültürel ortamından gelmiş, kendini yetişirmiş değerli bir insanı, CEVRİ'yi, yani Nejat Birdoğan'ı, benim güzel amcamı da yitirdik...
Türk halkbilimine hem kurumsal bağamda hem de kişisel olarak büyük katkıları olmuş, değerli bir bilim insanını; bilim adamı sorumluluğunu sonuna değin koruyan bir araşırmacıyı yitirdik...

Türk halk bilimi, mart ayında bir başka duayenini, Şerif Baykurt hocayı yitirmişi, şimdi de Nejat Birdoğan... Oysa bir hafta kadar öncesinde, Mehmet özbek, Halil Atılgan, Hikmet Bozbeyoğlu ve Mustafa Himmetoğlu'yla ziyaretine gittiğimizde, son aylarının en heyecanlı, sevinçli gününü yaşamış; bize şiirler okumuş, fıkralar anlatmışı... ''ölmeye hiç niyetim yok çocuklar." demişi ayrılırken de...

Nasıl bir kültürel ortamda yetişiniz sorusuna, folklor/edebiyat'ın 13. sayısında şöyle yanıt vermişi: "...Ben Kars'ta doğdum, büyüdüm. Şimdiki radyoyu ben liseyi bitirdiğim zamanlar gördüm. Daha önce radyonun varlığını biliyordum ama evimizde radyo yoktu. Bu durumda bir müzik dalıyla, bir şiir dalıyla ya da halk dansının yerine koyabileceğimiz baleyle yüksek öğrenime gidinceye kadar karşılaşamamışım. Ya ne görmüşüm? Bir kere yerli halk kültürün ürünlerinin tümünü görmüşüm. Halk ozanlarıyla içice yaşıyorduk. Babam orta derece şiirler yazan, fakat çok engin belleği olan birisiydi. Evimize halk ozanları gelirdi...

Medrese kültürü almış, hikayeleri çok iyi bilen Posoflu Müdami, Sosgirtli Aşık Hünkar Hicrani (diğer adıyla Sosgirtli Memet) yine bir alevi halk ozanı Dursun Cevlani gelirdi. Bunlardan daha genç ozanlar, benim arkadaşlarım olanlar vardı. Aşık Deryami, Murat çobanoğlu, Şeref Taşlıova'lar geliyordu. Ben de alevi halk ozanları içinde büyüyordum.
Camışlı köyünde Cemal Hoca (İsmail Cemal) vardı ki çok iyi din küitürü almışı. Nakşibendiliğe girmişi. Bunların tümünü gördüm. Adı, sanı belki şu anda aklıma gelmeyen birçok ozanın içinde büyüdüm.

Kars'ın içinde yerli Karslılar vardır. Tipik Erzurum kültürünü yaşatanlar vardı. Bunlar yerli Kars'ın yanısıra Moskof göçmenlerinden Sünni kökenli Terekemeler, Karapapaklılar'dı. Sonra Kafkas kökenlilerden Şii kökenli Azeriler vardı. Kars'ta Türkmen adıyla anılan, benim de içinde bulunduğum alevi kültürü vardı. Bunlar hep halk sanatı dediğimiz kültürlerin kapsamı içine giriyor. Sonra Kars'ta inkar edilmez ölçüde Kürt kültürü vardı. Ayrıca Kars'ta gelip yerleşmiş Karagalızlılar, Posof Ayarca kültürü vardı. Bunlar Kars'ın, belki de Türkiye'nin en büyük kültür mozaiğini oluşuran çiçeklerdi. Ben de bu kültür içinde büyüdüm.''

Halk kültürü değerlerinin içerisinde büyüyen Birdoğan, ilk yazısını 1958 yılında Türk Folklor Araşırmaları Dergisi'nde yayınlandı. Yazı, Ercişli Emrah üzerinedir. Yazmaya, araşırmaya olan tutkusu, öğretmenlik yaptığı Kağızman'da, on beş günlük bir edebiyat gazetesinin çıkarılması heyecanıyla tanışırır onu. Böylece 1964 yılında, matbaa olanaklarının sınırlı, hurufatların sayılı, kağıdın sıkıntıyla temin edildiği koşullarda, 41x57 formatında, 12 sayı yayımlanacak olan SU Edebi Gazete hayata atılır. Birdoğan, yayın yönetmenidir gazetenin. Burada özellikle yörenin edebiyat zenginliği kadar, Halide Nusret Zorlutuna, Behçet Kemal çağlar, Ali Saraçoğlu gibi dönemin ünlü edebiyatçılarının da ürünleri yer alır gazetede. Nejat Birdoğan, bu gazetede özellikle Kağızman yöresi tarikatları üzerinde durur ve bunları araşırır .Bu noktayı özellikle belirtme gereği duyuyorum, çünkü yaklaşık son on beş yıldır alevi bektaşi kültürü üzerine 'moda' haline gelen araşırmalar ile kendisini 'alevi-bektaşi araşırmacısı' sayanların bolluğunda Nejat Birdoğan farkının nerelere dayandığını ve onun bu kültürel zenginlik ve değerler konusunda duyarlığının güncel olandan nasıl uzak olduğunun altını çizmek içindir.

Yine Kağızman'daki görev süresi içerisinde yapmış olduğu bir diğer araşırma, ''Kağızman Tarihi''dir. Fotokopi yapma olanağının olmadığı bu dönemde Birdoğan ancak iki nüsha hazırlayabildiği bu çalışmasını Belediye Başkanlığı ile Kaymakamlığa verir. Ne var ki, bugün söz konusu her iki nüshadadan da elimizde yoktur.

Yayımlanan ilk çalışması Aşık Beyhani üzerine bir monografidir. Bunu Notalarıyla Halk Türkülerimiz, bir de Farsça'dan çevirdiği Gülizar-ı Hasaneyn izler.

12 Eylül 1980 askeri darbesi, onu da yaraladı... Hakkında davalar açıldı... Bir çok projeye imza attığı, severek, üreterek çalışığı Milli Folklor Araşırma Dairesi Başkanlığı'ndan emekli oldu. Bu emeklilik O'nun kamudaki çalışmalarının noktalanması olsa da, yazma ve yayımlama çalışmalarının daha bir yoğunluk kazandığı dönem oldu. Anadolu'nun Gizli Kültürü Alevilik, Anadolu ve Balkanlar'da Alevi Yerleşmesi (Dedeler ve Soyağaçları, Şah İsmail Hatayi, Alevi Kaynakları I-II... Ve yayına hazırladığı, Arap harflerinden Latin harflerine aktardığı başka yapıtlar...

Adına sunulan, ancak yakalandığı hastalık nedeniyle alma onuru bana düşen, 25 Nisan günü, Ankara üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Halk Bilimi Topluluğu'nun vermiş olduğu teşekkür plaketinde şunlar yazıyordu:
''Halkbilimine yaptığı katkılar ve bilim insanı olma sorumluluğunu sonuna kadar
yerine getirdiği için... "

Birdoğan, kendini dinletmesini bilen iyi bir hatip, belleğinde binlerce evet binlerce şiir taşıyan bir ozandı... Birçoğumuzun O'na ait olduğunu bilmeden, birçok ünlü halk müziği sanatçılarımızın sesinden dinlediği CEVRİ mahlaslı şiirlerin de sahibidir.

1934 yılında Kars'ın Selim Köyünde başlayıp, İstanbul'da noktalanan bir ömür... Her ölüm bizden bir şeyler alıp götürüyor; Nejat Birdoğan'ın ölümü hepimizden, en önemlisi Türk halk kültürünün günyüzü bulmayı bekleyen birçok değerinden parçalar alıp götürdü. 0, yeri kolay doldurulamayacak bir cumhuriyet aydını, Türk halkbiliminin çalışkan bir araşırmacısıydı.


Metin TURAN


____________________
Türküler..
Cennet kadar sır, insan kadar zahir.